Beperkte invoer van graanproducten uit Oekraïne: mogelijke remedies voor Europese importeurs

In 2020 werd vanuit Oekraïne voor EUR 554 miljoen aan graan en graanproducten ingevoerd in Nederland.[1] Door de oorlog in Oekraïne (en het heersende tekort aan mankracht, zaaizaad en bemesting, alsmede de schaarste van brandstof voor landbouwvoertuigen), zal in de komende periode niet kunnen worden geoogst, noch worden ingezaaid.

Europese importeurs die volledig (of grotendeels) afhankelijk zijn van de graanleveringen uit Oekraïne zullen in de problemen komen ten aanzien van hun leveringsverplichting jegens hun afnemers. In deze Trade Update wordt besproken welke remedies hen mogelijk zouden kunnen helpen.

Overmacht

Overmacht ontslaat leveranciers van aansprakelijkheid voor het niet nakomen van afspraken bij onvoorziene, onoverkomelijke en onweerstaanbare gebeurtenissen die de prestatie onmogelijk maken. De overmachtssituatie moet onvoorzien zijn op het moment van het sluiten van het contract en tevens buiten de redelijke controle van de betrokken partij staan. Inkoopcontracten of algemene voorwaarden zullen waarschijnlijk een overmachtsclausule bevatten. Zonder clausule zijn partijen aangewezen op het geldende recht.

Overmacht op grond van de overeenkomst
Het begrip overmacht is in de wet niet gedefinieerd. Dit is van regelend recht. Partijen kunnen ervoor kiezen om de reikwijdte van de overmacht bepaling te beperken of uit te breiden in hun contract en/of algemene voorwaarden. Omstandigheden zoals stakingen, extreme weersomstandigheden, (sinds corona ook) pandemieën en oorlog worden in commerciële overeenkomsten gebruikelijk als situaties aangemerkt waarin partijen een beroep op overmacht toekomt. Of Europese importeurs zich in specifieke situaties succesvol kunnen beroepen op overmacht, hangt ook af van de uitleg van de overmachtsbepaling: is met het begrip “oorlog” bijvoorbeeld bedoeld de oorlog in een ander land dan waar partijen gevestigd zijn als gevolg waarvan de importeur zijn verplichting(en) onder de overeenkomst niet kan nakomen? Ook leveren extreme prijsstijgingen voor materialen of grondstoffen in beginsel geen overmacht op zo lang materialen of grondstoffen beschikbaar zijn, tenzij partijen dit specifiek hebben opgenomen in hun overeenkomst. Het is belangrijk om de contracten en/of algemene voorwaarden erop na te slaan: is er een overmacht bepaling opgenomen? Kan de huidige situatie in Oekraïne daaronder worden geschaard, specifiek voor de situatie waar u bij de inkoop en levering van graanproducten tegenaan loopt?

Overmacht krachtens artikel 6:75 BW
Indien partijen in de overeenkomst geen overmachtsclausule hebben opgenomen, dan kan (indien Nederlands recht van toepassing is) een beroep op overmacht krachtens artikel 6:75 BW wellicht uitkomst bieden.

Hoewel dit in de wet niet als voorwaarde of eis is genoemd, zal een beroep op overmacht over het algemeen niet mogelijk zijn indien de partij die zich op overmacht beroept zijn verplichtingen nog steeds kan nakomen. Indien nakoming niet onmogelijk, maar in zekere mate bezwaarlijk is voor een partij, zal geen sprake zijn van overmacht. Alleen obstakels zijn geen overmacht. Zo zal bijvoorbeeld geen sprake zijn van overmacht indien Europese importeurs op andere wijze dan via hun oorspronkelijke (Oekraïense) leveranciers de desbetreffende graanproducten hadden kunnen afnemen om op deze manier toch aan hun leveringsverplichting te kunnen voldoen. In dit kader maakt het verder geen verschil of dit voor de importeur tot hogere kosten leidt (en dat de waarde van zijn leveringsprestatie jegens zijn afnemer daardoor daalt). Het enkele feit dat er door te voldoen aan zijn verplichtingen uit het contract verlies gemaakt wordt, levert geen overmachtssituatie op. Opmerking verdient wel dat de aard van het product in dit kader een rol kan spelen. Zo zal het voor de importeur met betrekking tot soortzaken (zoals graan, olie etc.) gemakkelijker zijn om deze producten elders te kunnen verkrijgen, terwijl hij in het geval van specifieke zaken niet zo snel een vervangende toeleverancier zal kunnen vinden.

Ook zal geen sprake zijn van overmacht als een importeur, die door een plotseling tekort van het desbetreffende product, niet aan zijn leveringsverplichting jegens al zijn afnemers tegelijkertijd kan voldoen, maar bijvoorbeeld nog wel een deel van zijn afnemers kan beleveren. De importeur kan immers nog wel voldoen aan zijn leveringsverplichting ten opzichte van een deel van zijn afnemers ook al gaat dit ten koste van de overige afnemers.

Als de leverancier alleen een fabriek heeft in Oekraïne, dan is de kans groot dat prestaties inderdaad onmogelijk zijn en een beroep op overmacht slaagt. Door de oorlog (of sancties) moet er een situatie (zijn) ontstaan dat een partij buiten zijn schuld en buiten zijn risicosfeer het contract niet meer kan nakomen.

Onvoorziene omstandigheden

In het geval een importeur feitelijk gezien nog wel aan zijn leveringsverplichting kan voldoen, en hem dus geen beroep op overmacht toekomt, kan hij zich wellicht beroepen op een in de overeenkomst opgenomen hardship-clausule. Een hardship-clausule voorziet in een regeling waarop partijen zich in het geval van onvoorziene omstandigheden kunnen beroepen. Partijen kunnen afspreken dat zij in bepaalde gevallen de verplichting hebben om in heronderhandeling te treden om uiteindelijk de overeenkomst aan te passen aan de huidige situatie.

Indien de overeenkomst geen dergelijke bepaling bevat, of partijen er onderling niet uitkomen, hebben zij de mogelijkheid om de rechter te vragen om de overeenkomst te wijzigen of zelfs te ontbinden op grond van onvoorziene omstandigheden ex artikel 6:258 BW. Onder onvoorziene omstandigheden wordt logischerwijs verstaan omstandigheden die niet (uitdrukkelijk of stilzwijgend) in een overeenkomst zijn verdisconteerd en die op het ogenblik van het tot stand komen van de overeenkomst nog in de toekomst lagen. De enkele onvoorzienbaarheid van de situatie is op zichzelf echter onvoldoende voor een geslaagd beroep op onvoorziene omstandigheden. Bepalend is of partijen bij het sluiten van de overeenkomst rekening hebben willen houden met de mogelijkheid dat de omstandigheid zal plaatsvinden. Zo slaagde een beroep daarop in het kader van de coronapandemie niet voor een contract dat werd gesloten eind maart 2020, maar vaak wel voor een contract dat begin 2020 gesloten werd. Een beroep op onvoorziene omstandigheden kan daarnaast alleen slagen indien van de partij die zich daarop beroept, de ongewijzigde instandhouding van de overeenkomst niet mag worden verwacht. Dit is een zeer zware toets en in de rechtspraak geldt het uitgangspunt dat de rechter een beroep op onvoorziene omstandigheden terughoudend dient te toetsen.

Op dit moment is nog geen rechterlijk oordeel gegeven omtrent de vraag of de omstandigheden in Oekraïne en de gevolgen daarvan moet worden aangemerkt als onvoorziene omstandigheid. Dat Europese importeurs en hun afnemers ten tijde van het sluiten van de overeenkomst hebben willen voorzien in de gevolgen van de huidige omstandigheden in Oekraïne ligt in beginsel niet voor de hand. De vraag of de ongewijzigde instandhouding van de overeenkomst van de importeur mag worden verwacht, is afhankelijk van de omstandigheden van de specifieke situatie. Dit zal per geval moeten worden beoordeeld. Wij helpen u graag verder indien u hierover vragen heeft.

Europese Commissie

De Europese Commissie heeft in een persbericht van 23 maart 2022 aangegeven  in actie te komen voor wereldwijde voedselonzekerheid, met name in Oekraïne, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Zij heeft aangegeven Oekraïne te zullen helpen om granen en oliehoudende zaden te kunnen blijven planten en verbouwen. Daarnaast zullen zij de uitvoer vanuit Oekraïne vergemakkelijken en de bestaande invoervoorschriften voor bijvoorbeeld diervoeders aanpassen, teneinde de druk op de exportmarkt te verminderen.

Over Ploum’s team Internationale Handel, Douane en Voedsel- en warenpraktijk

De specialisten van ons team Internationale Handel, Douane en Voedsel- en warenpraktijk staan u graag bij indien u vragen heeft over dit onderwerp, of over andere kwesties rondom Internationale Handel, Douane of Voedselveiligheid- en wetgeving. Door onze jarenlange ervaring in onder meer de Internationale handel en logistiek, kunnen wij u snel en effectief van dienst zijn. Indien u vragen heeft over dit onderwerp of over andere kwesties rondom Internationale Handel, Douane of Voedselveiligheid- en wetgeving, kunt u contact opnemen met één van onze teamleden of neem rechtstreeks contact op met Marijn van Tuijl (m.vantuijl@ploum.nl).